دعوای خلع ید و دعوای تصرف عدوانی

خانه > مقالات > دعوای خلع ید و دعوای تصرف عدوانی

دعوای خلع ید و دعوای تصرف عدوانی

بنا به قاعده مشهور فقهی اماره ید که در حقوق مدنی ایران از آن به اماره تصرف یاد می شود چیرگی و استیلای فرد بر یک شیء ثابت می کند که شخص بر آن شیء مالکیت دارد. مطابق ماده 35 قانون مدنی تصرف به عنوان مالکیت، دلیل مالکیت است مگر آن که خلاف آن ثابت شود و همچنین وفق ماده 31 آن قانون هیچ مالی را از تصرف صاحب آن نمی توان بیرون کرد مگر به حکم قانون. پس هیچ کسی حق ندارد بدون حکم قانون مالی را که در تصرف و اختیار دیگری است به نحو عدوان و ستم تصاحب کند و الا غاصب شناخته می شود و می توان نسبت به طرح دعوای خلع ید در رابطه با این موضوع اقدام نمود.

تعریف عام خلع ید

خلع ید در معنای عام کلمه شامل سه عنوان ذیل می گردد:

خلع يد به معني اخص “دعواي مالكيت”
دعاوي تصرف شامل رفع مزاحمت، ممانعت از حق و تصرف عدوانی
تخليه يد كه مربوط به مواردي می باشد كه قراردادي هستند.

تعریف دعوای خلع ید

خلع ید عبارت است رفع تصرف از متصرف مال غیر منقول به موجب حکم دادگاه. دعوای خلع ید زمانی مطرح می گردد که شخصی به صورت غیر قانونی ملک دیگری را تصرف نموده و مالک از دادگاه رفع تصرف و اخراج متصرف را از ملک خود می خواهد. دعوای خلع ید فرع بر مالکیت می باشد یعنی اینکه خواهان ابتدا باید مالکیت خود را بر موضوع دعوی اثبات کند و اگر مالک نباشد ذینفع محسوب نمی شود و دعوای او رد می شود. ملاک مالکیت ثبت در دفتر املاک است و مطابق ماده 22 قانون ثبت، قانون کسی را مالک می شناسد که ملک به نام او در دفتر املاک به ثبت رسیده باشد. بنابراین اگر کسی سند مالکیت نداشته باشد باید بدواً برای اثبات مالکیت خود اقدام نماید و پس از گرفتن حکم قطعی از دادگاه دعوای خلع ید مطرح نماید.

دعاوی تصرف

الف. دعوای ممانعت از حق

تعریف ماده ۱۵۹ قانون آیین دادرسی مدنی از دعوای ممانعت از حق:

دعوای ممانعت از حق عبارت است از تقاضای کسی که رفع ممانعت از حق ارتفاق یا انتفاع خود را در ملک دیگری بخواهد . بنابراین ممانعت از حق در واقع شرایطی است که دارنده یک حق نمی تواند از حقی که دارد استفاده کند . به عنوان مثال اگر شخصی اجازه ندهد که از ملک یا زمین متعلق به خود استفاده کنیم ، باید علیه او دعوای ممانعت از حق مطرح کرد .خواهان در دعوی ممانعت از حق باید اثبات نماید که موضوع دعوا قبل از خارج شدن ملک از تصرف وی و یا قبل از ممانعت و یا مزاحمت در تصرف و مورد استفاده وی بوده و بدون رضایت او و یا به وسیله غیر قانونی از تصرف وی خارج شده است. در دعوی ممانعت از حق، ارائه سند مالکیت، دلیل بر سابقه تصرف و استفاده از حق می باشد مگر آنکه طرف مقابل سابقه تصرف و استفاده از حق خود را به طریق دیگری ثابت نماید. دادگاه در صورتی رأی به نفع خواهان صادر می نماید که به طور مقتضی احراز کند که خوانده، ملک را عدواناً تصرف و یا مزاحمت و ممانعت از حق استفاده خواهان گردیده است.

ب. دعوای مزاحمت از حق

تعریف ماده ۱۵۹ قانون آیین دادرسی مدنی از دعوای مزاحمت:

دعوای مزاحمت به دعوایی گفته می شود که بر اساس آن متصرف مال غیر منقول درخواست جلوگیری از مزاحمت کسی را می کند که مزاحم متصرفات او است بدون اینکه مال را از تصرف او خارج کرده باشد. زمانی مزاحمت شمول قانون مذکور می باشد که خواهان حقی را برای خود قائل شود و دیگری مانع استیفاء از آن حق شود. نکته قابل ذکر این است که باید مزاحمت فعلیت داشته باشد بدین معنا که اگر مزاحمتی سابقاً وجود داشته و اکنون از بین رفته است و یا در شرف وقوع می باشد جزء مصادیق دعوای مزاحمت قرار نمی گیرد.

تعریف مال مشاع

مال مشاع عبارت از مالی که دونفر یا بیشتر در آن شریک باشند و سهم هریک را نتوان در خارج، از هم تشخیص داد. مانند خانه ای که به ارث به فرزندان می رسد و یا چند نفر با پول مشترک خانه ای می خرند که هریک نسبت به سهم خود در آن شریک اند، یعنی جزء جزء آن خانه به طور اشاعه برای همه ی شرکاء است.

خلع ید مشاعی

در مورد طرح دعوای خلع ید علیه مالکین مشاع برخی عقیده دارند دعوای خلع ید نسبت به ملک مشاعی مسموع نمی باشد و باید خلع ید مشاعی مطرح نمود؛ چرا که در صورت رسیدگی و صدور حکم، خلع ید صادره عملاً قابل اجراء نیست و در مقابل برخی معتقدند که خلع ید در مال مشاع به لحاظ استناد به ماده 43 قانون اجرای احکام مدنی قابل اجراء است زیرا ماده مذکور دلالت بر این دارد که از تمام ملک خلع ید می شود ولی وضع ید محکوم له مشمول مقررات املاک مشاعی است.در این رابطه مشورت و راهنمایی یک وکیل متخصص در امور ملکی می تواند تاثیر بسیار زیادی در روند کار داشته باشد.

تفاوت های دعوای خلع ید و تخلیه ید

دعاوی تخلیه و خلع ید از جهت ارکان تفاوت دارند. دعوای خلع ید از غصب ناشی می شود و یک فردی ملک دیگری را به ناحق تصرف کرده و آن فرد تقاضای خلع ید او را می کند در حالی که در دعوای تخلیه فرد به جهت قرارداد و اجازه مالک است که آن مالک را تصرف کرده است. دعوای تخلیه ید در دسته دعاوی غیرمالی است از همین رو هزینه دادرسی آن کمتر است، لیکن خلع ید از دعاوی مالی محسوب شده و به تبع هزینه دادرسی آن از دعوای تخلیه بیشتر است. این دو دعوا از لحاظ مرجع رسیدگی نیز با هم تفاوت دارند. دعوای خلع ید در دادگاه محل وقوع ملک مطرح می شود و اما دعوای تخلیه در شورای حل اختلاف محل وقوع ملکی تشکیل خواهد شد. تصمیم دادگاه در مورد تخلیه به شکل دستور تخلیه است ولی در خلع ید به صورت حکم است.

دعوای تخلیه ید

دعوای تخلیه ید که به آن دعوای تخلیه نیز می گویند، مخصوص به مواردی است که یک شخص با رضایت و اجازه مالک، ملکی را تصرف کرده است. یعنی به هنگام شروع تصرف مالک راضی بوده است و اما پس از پایان مدت اذن، همچنان به استفاده از مال وی ادامه دهد و معمولاً با قرارداد هایی همچون قرارداد اجاره یا صلح منافع یا اباحه منفعت ایجاد می شود. البته غالباً به هنگام طرح دعوای تخلیه ید با قرارداد اجاره روبرو می شویم که طرفین آن موجر و مستاجر هستند. در چنین فرضی اگر شرایط لازم وجود داشت، بدون در نظر گرفتن اینکه مورد اجاره مسکونی است یا تجاری، مالک یا موجر این امکان را دارد که به دادگاه یا شورای حل اختلاف مراجعه کرده و درخواست تخلیه ید کند.

شباهت و تفاوت تصرف عدوانی با خلع ید

تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت وی مال غیر منقول را از تصرف او خارج کرده است و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می کند. بر خلاف دعوای خلع ید در دعوای تصرف عدوانی مالکیت شرط استماع دعوی نسیت و صرف داشتن سابقه ی تصرف بر ملک کافی می باشد. همچنین دعوای تصرف عدوانی به دو صورت کیفری و حقوقی قابل طرح است .در دعوای کیفری باید سوء نیت مجرم ثابت شود و در صورت اثبات اتهام تصرف، فرد متصرف علاوه بر رفع تصرف و اعاده وضع به حالت سابق به مجازات حبس نیز محکوم می شود در حالی که در دعوای حقوقی نیازی به اثبات سوء نیت وجود ندارد و صرفاً رای به رفع تصرف داده می شود.

اقامه دعوای ماهوی راجع به مالکیت و خلع ید غاصبانه در دادگاه حقوقی مانع از رسیدگی به دعوای رفع تصرف عدوانی نیست زیرا در دعوای تصرف عدوانی به ماهیت قضیه رسیدگی نمی شود و فقط سبق و لحوق و عدوانی بودن تصرف رسیدگی می شود. به موجب رای شماره 1502 مورخ 14/07/1313 دادگاه عالی انتظامی قضات ” ورود به ماهیت دعوا در تصرف عدوانی تخلف است ” ولی لازمه رسیدگی به دعوای خلع ید ورود در ماهیت آن است تا ارکان متشکله آن دعوا احراز شود.

تصرف عدوانی در ملک مشاع

این جرم در اموال مشاع نیز قابل تحقق است، زیرا همانگونه که گفته شد کل مال مشاع به یک نفر تعلق ندارد و تصرف در این مال حتی از طرف یکی از شرکاء بدون اجازه سایرین تصرف در مال دیگری است. از این رو شرط تعلق داشتن مال به دیگری وجود دارد. از طرف دیگر از لحاظ عنصر معنوی وقتی شریک مال مشاع با سوء نیت این اقدام را مرتکب می گردد، نظم عمومی جامعه را نیز مختل نموده و از آنجا که هدف حقوق کیفری حفظ حقوق و آزادی های فردی و نظم عمومی است می توان قائل شد که این اقدام شریک موجب ایراد ضرر به شریک دیگر و حقوق او شده است. به این ترتیب به نظر می رسد که بتوان قائل به تحقق این جرم در اموال مشاع نیز شد.

شباهت و تفاوت های دعوای خلع ید و تصرف عدوانی

در هر دو دعوا عدوانی بودن تصرف از ارکان دعوا است در دعوای تصرف عدوانی رعایت تشریفات دادرسی لازم نیست در حالی که در دعوای خلع ید این تشریفات لازم است. هر دو دعوا قابل تجدیدنظر می باشند اما در دعوای خلع ید زمانی حکم اجراء می شود که قطعی شده باشد در صورتی که در دعوای تصرف عدوانی چون بلافاصله قابل اجراء می باشد نیازی به قطعی شدن و صدور اجرائیه ندارد و حتی درخواست تجدید نظر مانع اجراء حکم نمی باشد. در تصرف عدوانی لازم نیست شاکی مالک ملک باشد بلکه مستاجر، مباشر، خادم، رعیت، کارگر و هرکس که به نمایندگی یا به امانت مال غیر را متصرف است می تواند به قائم مقامی مالک طرح دعوا کند. اما در دعوای خلع ید فقط اشخاص ذینفع یا وکیل یا قائم مقام یا نماینده قانونی می تواند طرح دعوا نماید. از لحاظ هزینه دادرسی دعوا تصرف عدوانی و مزاحمت دعوای غیر مالی می باشد ولی دعوای خلع ید مالی می باشد و هزینه ی دادرسی بر مبنای ارزش معاملاتی املاک محاسبه و دریافت می شود و از نظر صلاحیت مرجع رسیدگی هر دو دعوا از حیث صلاحیت محلی، دادگاه محل وقوع ملک صالح به رسیدگی می باشد.