عقد به توافق دو یا چند اراده برای تحقق ماهیت حقوقی اطلاق می گردد. پس از ایجاد عقد،حیات حقوقی آن به طرق مختلفی پایان می پذیرد. گاه برای پایان بخشیدن به حیات عقد، یک اراده کفایت می کند و گاه نیز توافق دو اراده لازم است. برخی اوقات نیز عقد بدون نیاز به اراده یک یا چند شخص، منحل می گردد. در ماده 264 قانون مدنی، اسباب سقوط تعهد قید گردیده که برخی از آن ها مختص، انحلال عقد است. در این گفتار سعی داریم راه های انحلال قرارداد را به تفکیک، تببین کنیم.

مفهوم عقد

عقد عبارتست از توافق دو یا چند اراده برای انشاء ماهیت حقوقی. مراد از انشاء، قصد ایجاد اثر حقوقی است. یعنی دست کم دو اراده، باید قصد ایجاد یک ماهیت حقوقی را داشته باشند تا بتوان اثر توافق آن را موجب تحقق عقد دانست. برای مثال در بیع یک دستگاه آپارتمان، قصد فروشنده باید انتقال مالکیت آپارتمان به خریدار باشد و قصد خریدار، اعطای ثمن به فروشنده.

راه های انحلال عقد

در مورد راه های انحلال قرارداد باید دانست که برای انحلال عقد راه های مختلفی وجود دارد که با وجود هر یک از این طرق عقد منحل و باطل خواهد شد. در زیر به راه های انحلال عقد اشاره شده است:

الف)اقاله

طبق بند 3 ماده 264 قانون مدنی در رابطه با راه های انحلال قرارداد، اقاله به عنوان یکی از اسباب سقوط تعهد عنوان شده که مختص تعهدات قراردادی می باشد. انحلال به تراضی که در اصطلاح به آن «اقاله» و یا «تفاسخ» گفته می شود، با توافق طرفین عقد، منجر به پایان حیات حقوقی آن می گردد. با توجه به این که اراده طرفین برای اقاله قرارداد لازم است، خود اقاله نیز نوعی عقد محسوب می شود اما اثر آن از بین رفتن یک ماهیت حقوقی است نه ایجاد آن. اصولا عقود با اقاله منحل می گردند اما قانون گذار، منحل کردن برخی از عقود از طریق اقاله را ممنوع اعلام نموده است. از جمله عقد نکاح و وقف که با اقاله از بین نمی روند. برای مثال زن و شوهر نمی توانند با توافق یکدیگر عقد نکاح را اقاله نمایند و صرفا باید از طرق مذکور در قانون به رابطه زوجیت پایان دهند.

آیا با وجود انجام تعهدات طرفین می توان عقد را اقاله نمود؟

حال ممکن است این پرسش مطرح شود که چنان چه تعهدات طرفین به موجب عقد، انجام شده باشد آیا می توانند عقد را اقاله نمایند؟ پاسخ به این سوال مثبت است و پس از اقاله آن چه انجام تقدیم شده یا انجام شده باید اعاده شود و چنان چه امکان اعاده نباشد باید مثل یا قیمت آن پرداخت شود. مثلا اگر شخص الف اتومبیل خود را به ب بفروشد و سپس ب اتومبیل را به ج منتقل کند در این مورد نیز امکان اقاله قرارداد بین الف و ب وجود دارد اما به دلیل این که ماشین به ج فروخته شده دیگر ب نمی تواند ماشین را به الف مسترد کند. در چنین وضعیتی ب باید قیمت خودرو را به الف بدهد. هم چنین مانعی وجود ندارد تا طرفین بخشی از قراردادی که قبلا منعقد نموده اند را اقاله کنند.

ب)فسخ

یکی از راه های انحلال قرارداد فسخ است. برای تحقق فسخ نیز به مانند اقاله، اراده لازم است با این تفاوت که اراده یک شخص برای فسخ و تبعا انحلال قرارداد کفایت می کند. یعنی برای پایان حیات قرارداد نیازی به توافق طرفین نیست. حق فسخ گاه ناشی از اراده قانون گذار است و گاه ناشی از توافق طرفین. در مورد اول، صرفنظر از توافق طرفین، قانون گذار برای متعاملین، حق فسخ قائل شده و در مورد دوم، طرفین ضمن عقد حق فسخ پیشبینی می نمایند. برای مثال فرض کنید الف خانه خویش را به ب می فروشد و بابت ثمن معامله4 چک دریافت می کند. سپس ضمن عقد شرط می گردد چنان چه هر یک از چک ها منتج به پرداخت نشود، الف حق فسخ دارد. اگر هر یک از 4 چک پاس نشود، به دلیل پیشبینی در عقد، حق انحلال یک طرفه برای فروشنده وجود دارد که این انحلال یک جانبه در لسان قانون گذار به «فسخ» تعبیر می شود.

ج)انفساخ

همان گونه که در مقدمه در رابطه با راه های انحلال قرارداد اشاره شد یکی از طرق انحلال قرارداد، بدون نیاز به اعلام اراده یک یا چند نفر محقق می شود. انحلال قهری یا انفساخ، خود به خود انجام می شود و اراده طرفین نقشی در آن ندارد. مفهوم انفساخ در قالب مثال تبیین می گردد؛ به آخرین مثال مندرج در قسمت فسخ دقت کنید. در قرارداد بین الف و ب شرط شده بود که چنان چه یکی از چک ها منتج به عدم پرداخت شد، حق فسخ برای الف ایجاد می شود. صرف ایجاد حق فسخ منجر به انحلال عقد نمی شود بلکه لازم است الف از حق خود استفاده کرده و فسخ را به ب اعلام نماید. در همین مثال تصورکنید چنین شرط شده: اگر هر یک چک ها در موعد مقرر پرداخت نگردد عقد خود به خود منحل می گردد. یعنی صرف عدم پرداخت یکی از چک ها بدون نیاز به اعلام اراده الف، منجر به انفساخ قرارداد می گردد. به بیان دیگر «عدم پرداخت» منجر به انحلال عقد می شود نه « اعلام اراده الف مبنی بر انحلال عقد»

فسخ یا انفساخ

در ادامه بررسی راه های انحلال قرارداد در این بخش به این پرسش پاسخ داده می شود که پیشبینی حق فسخ بهتر است یا شرط انفساخ؟
پاسخ به چنین سوالی را نباید در قانون جستجو نمود بلکه می بایست در پی پاسخی برای آن بود. بی شک پیشبینی حق فسخ راهکار منطقی تری محسوب می شود. هر چند پیشبینی هر یک طرق، تاثیر زیادی در پایبندی بیش از پیش طرف مقابل دارد اما منطق ایجاب می کند شخص با توجه به مقضیات زمان، قدرت تصمیم گیری برای منحل نمودن عقد داشته باشد.

مثلا فرض کنید در تیر ماه 1402 الف اتومبیلی به ارزش300 میلیون تومان به ب می فروشد و بابت ثمن معامله دو چک 100 میلیون تومانی برای پرداخت در ماه های خرداد و شهریور و دوچک 50 میلیون تومانی برای پرداخت در ماه های آبان و آذر دریافت می کند و برای عدم پرداخت هر یک از حق فسخ برای فروشنده پیشبینی می گردد. به دلیل نوسان بازار ناگهان قیمت اتومبیل در اواخر آبان( یعنی پس از پرداخت 250 میلیون تومان توسط خریدار ) به 200 میلیون تومان کاهش می یابد. حال چنان چه چک آذرماه منتج به پرداخت نگردد، حق فسخ برای فروشنده مفید تر است یا شرط انفساخ؟ اگر عقد منسفخ شود الف باید مبالغ دریافتی( 250 میلیون تومان ) را به ب مسترد کند و ب نیز مکلف است ماشین را به الف بدهد. به بیان دیگر شرط انفساخ( عدم پرداخت چک آخر به مبلغ 50 میلیون تومان ) خود به خود قرارداد را از بین می برد و در نتیجه باعث می شود الف 250 میلیون بدهد و مالی معادل 200 میلیون بگیرد.

اما چنان چه در قرارداد برای الف حق فسخ پیشبینی شده باشد دیگر متحمل چنین ضرری نخواهد شد. زیرا با توجه به مقتضیات زمان پاس نشدن آخرین چک می تواند تصمیم به عدم اعمال حق فسخ نماید و از متضرر شدن خویش جلوگیری کند. یعنی می تواند با توجه به ارزان شدن خودرو در زمان آخرین چک، حق فسخ را اعمال نکند و 50 میلیون باقی ثمن را نیز به طریق قانونی وصول نماید.

مشاورین حقوقی ایرانلا

نظر به ظرافت های خاص دعاوی در رابطه با تنظیم  قرارداد و راه های انحلال قرارداد پیشنهاد می گردد قبل از طرح دعوا حتما با وکیل متخصص در دعاوی و امور قراردادها مشورت نموده و حتی الامکان در طرح دعوا از وکیل دادگستری کمک بگیرید.

فراموش نکنید که در رابطه با امور قراردادها از حقوق قانونی و حمایتی برخوردار هستید که حتی اگر در قراردادتان پیش بینی نشده باشد می توانید توسط دفتر حقوقی گروه وکلای قلم داد از آن حقوق بهره مند گردید ، چنانچه تمایل به بهره مندی از تجربیات وکلای این مجموعه در تشکیل پرونده شکایت از خودرو ساز، تفاوت هبه دین و ابراء،تفاوت عقد عاریه و عقد ودیعه، وصیت نامه معتبر و انواع آن،شرایط اقاله قرارداد، شکایت از فروشنده خودرو معیوب، شکایت از فروشنده خودرو توقیفی، قراردادهای فرانچایز،شرایط قرارداد وکالت و یامشاوره جهت تنظیم صلح نامه خودرو ، خرید حواله خودرو و یا شکایت از فروشنده خودرو به دلیل سند نزدن از سراسر کشور می باشید می توانید با ما در تماس باشید.